Bài viết trên một mặt giấy

Thời nay gửi bài đến tòa soạn, bạn đọc có thể dùng email, hay viết tay kín cả hai mặt giấy. Nhưng trước kia cho đến đầu thập niên 1990, những mầm non văn nghệ, hay bạn đọc thường được các tòa soạn nhắn nhủ: “Bài gửi đến tòa soạn xin viết một mặt giấy, viết chữ dễ đọc, đánh máy thì càng tốt cho tiện việc sắp chữ”.

Lúc đó, thuở đang là mầm non văn nghệ, tôi hết sức thắc mắc về chuyện viết bài một mặt giấy vì như thế thì hơi tốn kém. Thời may, tôi có quen một thằng bạn trong xóm thường xưng là thợ typo (thợ sắp chữ) nhà in. Nó kể vanh vách tên, tính tình và diện mạo những nhà văn, nhà thơ tên tuổi trong báo X. thật là oách xà lách. Một hôm, nó đưa tôi vào nhà in nơi có tòa soạn báo X. đóng đô ở đường Phạm Ngũ Lão (Sài Gòn) để xem nó mần việc.

Tòa soạn báo X. ở trên lầu, còn phía dưới là khu của thợ sắp chữ và máy in. Sau nầy tôi được biết, các tòa báo thời trước thường thuê nhà in nằm trong tòa soạn để tiện việc đưa bài và in báo. Khi vào phòng sắp chữ, nó liền cởi ngay bộ đồ “ăn nói”, chỉ còn cái quần cụt và áo thun lá. Tôi thấy nhiều thợ sắp chữ cũng rất là “phong trần” y như nó vì phòng sắp chữ thì nhỏ mà có tới cả chục thợ đang cắm cúi vào cái quầy gỗ đựng các hộc chữ của mình. Tiếng máy in chạy rầm trời, vậy mà tôi được biết có nhiều nhà văn, nhà báo thường viết bài trong tiếng chạy của máy in.

Bàn sắp chữ của thợ typo

Tôi tò mò đứng nhìn một ông mặc áo bốn túi - có vẻ là ký giả của tờ báo, từ trên lầu chạy vội xuống đưa mấy tờ giấy bản thảo cho ông sếp của thợ typo. Khi nhận được bài, ông sếp typo liền xé trang bản thảo ra từng đoạn rồi phân cho các thợ sắp chữ đang đứng chờ. Đây là lý do mà bài viết không thể viết trên hai mặt giấy vì một trang giấy sẽ bị xé thành nhiều đoạn nhỏ giao cho nhiều thợ sắp chữ. Thằng bạn tôi khi được giao một đoạn ngắn liền cầm lấy và bắt đầu sắp chữ. Trên bài viết đó, nếu muốn bài viết in chữ nghiêng, chữ đứng, chữ hoa, hay chữ thường; cỡ, kích thước đều được biên tập viên ghi vào bên cạnh bản thảo.

Mỗi thợ typo đứng trước một cái tủ có 120 hộc nhỏ chứa những con chữ bằng chì. Mỗi hộc là một con chữ riêng như a, ă, â… Thợ typo cầm một hộp nhỏ được căn cứ theo diện tích của một hay nhiều cột báo được gọi là “con bò” (có thể đọc trại từ chữ composteur), mắt nhìn vào bài viết, còn tay thoăn thoắt lấy từng con chữ trong hộc ra, sắp vào “con bò” đó. Những thợ sắp chữ “điêu luyện võ công” mắt không nhìn vào hộc chữ mà vẫn sắp chữ ít khi bị lỗi, như các cô đánh máy vi tính giỏi thời nay không cần nhìn vào bàn phím mà tay vẫn gõ thoăn thoắt. Sắp chữ “Báo chí” thì thợ typo lấy chữ từ hộc chữ “B”, rồi đến chữ “á”, nhưng phải xếp chữ từ phải sang trái. Sắp được chữ “Báo” rồi, họ dùng một miếng nhỏ bằng chì, cùng một cỡ với chữ nhưng thấp hơn để xen vào giữa hai chữ “Báo” và “chí” để phân cách ra. Sắp xong một cột báo được phân công, thợ sắp chữ liền lấy dây nhợ cột lại gọi là một bát chữ (paquet). Nếu là bài báo dài thì có thể 5 - 7 bát chữ.

Thằng bạn tôi sắp chữ xong một bát chữ liền lấy tờ giấy báo để lên bát chữ rồi vỗ bài ra đưa cho thầy cò (correcteur) sửa lỗi. Nếu chữ còn mới thì chữ in ra sắc cạnh. Chỉ nhà in giàu mới có thể thay đổi chữ liên tục, còn nhà in nghèo thì vừa thiếu chữ, chữ thì mòn nên khi báo in ra chữ nhòe, xấu vô cùng. Căn cứ theo bản sửa lỗi trên bản vỗ, thằng bạn tôi mới lấy cây nhíp, móc từng con chữ chì sắp lỗi và thay vào bằng chữ khác. Lỗi sắp chữ thường thì do thợ typo lấy nhầm chữ và cũng có lỗi từ bản thảo viết tháu quá, đôi lúc cũng trật chính tả nên các tòa soạn thường yêu cầu bạn đọc viết chữ dễ coi là vậy.

Sửa xong lỗi thì người của tòa soạn xuống chỉ cho thợ đặt các bát chữ, bản kẽm hình (cliché) ở vị trí nào - gọi là “mi” báo (mise en page) thành trang rồi đưa vào máy in cho chạy. Sau này tiến bộ hơn có họa sĩ vẽ ma két trên giấy đàng hoàng, thợ typo căn cứ theo đó mà sắp các bát chữ. Thằng bạn tôi làm nhà in thời báo còn in chữ chì nên khi “mi” các bát chữ xong là có thể đem in được rồi. Lúc đó các bát chữ được in thẳng lên mặt giấy. Rồi nhà in cải tiến làm bản kẽm từ chữ chì nên chữ đỡ mòn hơn.

Đến thời nhà báo viết bài bằng máy vi tính thì nghề sắp chữ đi vào dĩ vãng. Sau này, tôi lại gặp thằng bạn ở một tòa soạn báo, trong vai trò người sắp chữ thời @, nghĩa là nạp dữ liệu, đánh chữ bài vở vào máy vi tính rồi chuyển cho tòa soạn. Thợ sắp chữ bằng máy vi tính thì ngồi trong phòng máy lạnh, không ngộ độc chì như thợ sắp chữ chì trong những phòng sắp chữ chật hẹp với tiếng máy in chạy rầm rập. Ngày xưa, không có thợ sắp chữ thì bài báo có hay đến mấy cũng không thể đến tay người đọc. Chỉ khác nhau là người viết báo thì có tên còn người thợ sắp chữ chỉ làm công việc âm thầm, không tên tuổi.