Hôm nay là xuân phân: Chuyện thú vị về các tiết khí, ngày phân và chí

Theo nhà nghiên cứu Đặng Vũ Tuấn Sơn - Chủ tịch Hội Thiên văn và Vũ trụ học Việt Nam (VACA) , ông thường nhận được những câu hỏi liên quan đến 24 tiết khí: việc xác định xem chúng thuộc về âm lịch hay dương lịch, tại sao các ngày phân và chí lại có sự trùng lặp rõ ràng giữa dương lịch (vốn có nguồn gốc từ phương Tây) với điểm khởi động 4 tiết khí tương ứng ở phương Đông...

24 tiết khí không thuộc về âm lịch lẫn dương lịch

Theo nhà nghiên cứu, đa số người Việt Nam nghĩ rằng các tiết khí là âm lịch, tuy nhiên, điều này là sai. Ông Sơn cho biết âm lịch dựa trên chu kỳ tuần trăng, cứ 12 tuần trăng (12 tháng âm lịch) là một năm. Tuy nhiên, chu kỳ thời tiết phụ thuộc chủ yếu vào quỹ đạo của Trái đất quanh mặt trời vì mặt trời là nguồn nhiệt chính cung cấp cho Trái đất còn mặt trăng không liên quan gì cả.

VACA

Theo đó, chu kỳ quỹ đạo của Trái đất dài hơn tổng độ dài của 12 tuần trăng khoảng 10 ngày. Chính vì vậy, sau này người phương Đông thêm vào tháng nhuận, là tháng thứ 13 trong năm âm lịch. Thông thường, cứ 3 năm thì có 1 năm có tháng này. Như vậy thì âm lịch sẽ đuổi kịp chu kỳ thời tiết.

“Vì sự lệch nêu trên, âm lịch vốn không phản ánh được chu kỳ thời tiết. Nhưng vì không nắm rõ điều này, nên nhiều người thường áp dụng một cách máy móc những kinh nghiệm dân gian vốn dĩ chỉ mang tính tương đối để dự đoán thời tiết. Chẳng hạn "tháng 7 mưa ngâu" là một kinh nghiệm có tính tương đối.

Tháng 7 âm lịch không phải một khoảng thời gian chính xác, mà dao động với biên độ mỗi năm từ 10 - 20 ngày khi so sánh tháng 7 của 2 năm liên tiếp nhau. Ở miền Bắc cũng như nhiều khu vực khác của Việt Nam, khoảng thời gian mùa thu thường có những trận mưa không lớn nhưng kéo dài, thường xuyên, được gọi là mưa ngâu theo kiểu gọi dân gian”, ông Sơn chia sẻ.

Nhà nghiên cứu cho biết không có bất cứ cơ sở nào để khẳng định hiện tượng này chỉ diễn ra vào tháng 7 âm lịch. Những kinh nghiệm dạng này chỉ mang tính tham khảo, không có giá trị dự báo thời tiết.

Trong khi đó, lịch 24 tiết khí không hề phụ thuộc vào âm lịch, mà chỉ phụ thuộc vào chu kỳ thời tiết. 24 tiết khí là 24 khoảng thời gian, mỗi khoảng dài 15 hoặc 16 ngày, mô tả 24 giai đoạn thời tiết khác nhau trong năm. Vì chu kỳ này phụ thuộc vào vị trí của Trái đất trên quỹ đạo, nên nó gần như trùng với dương lịch.

“Tuy nhiên, nếu nói 24 tiết khí thuộc về dương lịch thì cũng là sai. Khi nói một hệ thống quy ước thuộc về loại lịch nào là chúng ta nói về lịch sử. Dương lịch ngày nay, chính xác được gọi là lịch Gregory do Giáo Hoàng Gregory XIII ban hành vào cuối thế kỷ 16, cải biên đôi chút từ dương lịch trước đó của Julius Caesar (lịch Julius). Tất nhiên, các mốc thời gian trong lịch ra sao thì là do các nhà thiên văn quan sát và hệ thống lại, chứ cả Caesar lẫn Giáo hoàng đều không phải nhà thiên văn để tự làm được điều đó”, nhà nghiên cứu nói thêm.

Theo ông Sơn, 24 tiết khí là do người phương Đông lập quy ước nên không thuộc về dương lịch. Dù vậy, như đã nói, vì 2 chu kỳ này khớp nhau nên nếu bạn muốn biết một tiết nào đó bắt đầu vào ngày nào hàng năm thì tốt nhất nên tra dương lịch.

Xuân phân là một điểm, không phải một ngày

Nói về phạm trù này, Chủ tịch VACA nhận định xuân phân, thu phân, hạ chí và đông chí là 4 mốc thời gian rất cơ bản mà ngay cả học sinh cũng được học từ rất sớm. Mặc dù thường được coi là một ngày, nhưng thực tế thì không phải. Trong lịch 24 tiết khí thì mỗi cái tên trên là tên của một tiết khí dài tới 15 ngày, và cái mà chúng ta gọi là ngày xuân phân ngày nay chỉ là ngày khởi đầu của tiết xuân phân (tương tự với những ngày còn lại).

VACA

Trên thực tế, theo VACA, ngày nay lịch 24 tiết khí ít được sử dụng vì không thực sự cần thiết. Những cái tên phân và chỉ trên được sử dụng để gọi tên những ngày tương ứng trong dương lịch.

Ông Sơn nói rằng trong dương lịch, nếu nói thật chính xác thì xuân phân là một điểm, không phải một ngày. Điểm xuân phân là một trong hai điểm giao nhau của hoàng đạo (đường đi biểu kiến của mặt trời trên bầu trời) và xích đạo trời (hình chiếu của xích đạo Trái đất lên bầu trời). Nói dễ hiểu hơn, xích đạo Trái đất và quỹ đạo của nó là 2 mặt phẳng lệch nhau ~23,5 độ, nên có 2 điểm giao như vậy trên bầu trời.

Khi mặt trời đi qua giao điểm theo hướng tiến về phía Bắc thì đó là điểm xuân phân, còn về phía Nam thì là thu phân (đối với Bắc bán cầu, còn ở Nam bán cầu thì ngược lại). Khi mặt trời đi qua xích đạo trời, tức là nó nằm trên đúng mặt phẳng xích đạo Trái đất, thì 2 bán cầu có thời lượng được chiếu sáng như nhau, vì thế nên vào những ngày lân cận điểm này chúng ta thấy ngày và đêm dài gần đúng bằng nhau.

“Hai điểm phân này trong tiếng Anh gọi là equinox, xuất phát từ thuật ngữ có cách phát âm gần giống như vậy trong tiếng Latin là aequinoctium, được ghép từ 2 từ là aequus (bằng nhau, tương tự như equal) và noctis (đêm) - chính là để chỉ đặc điểm ngày đêm dài bằng nhau này.

Còn 2 ngày chí, được gọi chung là soltice, có gốc Latin là sol (mặt trời) và sistere (dừng lại). Việc này hàm ý nói về vị trí của mặt trời. Hạ chí (với Bắc bán cầu) là khi mặt trời đi lên (biểu kiến) tới xích vĩ (declination/DEC) cao nhất ở phía Bắc và nó hãm lại để sau đó dịch chuyển dần xuống phía Nam. Ngược lại, đồng chí là thời điểm mặt trời tới xích vĩ cao nhất về phía Nam và quay ngược trở lại.

“Nhiều người đặt câu hỏi rằng thời xa xưa thì liệu có sự giao lưu văn hóa nào để có sự trùng hợp các ngày phân và chí này hay không. Câu trả lời là không! Như vừa nêu trên, bạn có thể thấy rằng quy ước về phân và chí của hai hệ thống rất khác nhau, chẳng qua chúng ta đã dùng cái tên có sẵn để biến nó thành thuật ngữ tiếng Việt khi dịch tên các điểm phân và chí mà các nhà thiên văn phương Tây quan sát và đưa vào lịch.

Sự trùng nhau chỉ đơn giản là các ngày phân và chí trong dương lịch lại trùng với ngày khởi đầu các tiết đó trong âm lịch. Việc trùng hợp này khá dễ hiểu: Mặt trời đi qua xích đạo là một thời điểm đặc biệt mà các nhà thiên văn ở cả hai nền văn hóa cổ xưa đều đã ghi nhận lại. Nói cách khác, cả hai nền văn hóa đều đã quan sát được sự kiện mặt trời tới điểm xuân phân, và đặt quy ước cho nó cũng như áp dụng vào lịch”, Chủ tịch Hội Thiên văn và Vũ trụ học Việt Nam nói thêm.